«رحیق مختوم شرح حکمت متعالیه » اثر استاد جوادی آملی تقریبا مفصل ترین وشاید در نوع خود تنها شرح بر اسفار صدرالدین شیرازی فیلسوف مسلمان ایرانی است. آثار به عمل آمده درباره نوشته های باقی مانده از صدرالدین شیرازی، از دیر زمان تاکنون، معمولا منحصردرتعلیقه نگاری بر آن ها بوده است. سنت تعلیقه نگاری، بر خلاف شرح نگاری، عموما متکی برحساسیت های ذهنی فلسفی تعلیقه نگار در خصوص بعضی ازمواضع خاص اثر مورد نظر است; تعلیقه نگار چه در مقام توضیح و چه در مقام نقادی با همه فقره های اثر سر وکار ندارد. ازاین رونگارش شرح بر تمام اثری فلسفی، آن هم تابدین حد مفصل، کاری بدیع و متکی بر همتی وافراست.
این شرح در واقع تقریر، بازنویسی و بازبینی آخرین دوره درس های اسفار مؤلف، والبته پس از تدریس حداقل دو دوره اسفار وچندین و چند دوره کتاب های پیرامونی است; قهرا نه تنها حاصل تامل ورزی های مستانف و اخیر مؤلف بلکه برآیند بحث های گرم و دامنه دار حداقل سه نسل تحصیلی فلسفه است; یعنی اساتید مؤلف، شخص مؤلف ومعاصران وطبقه شاگردان وی. وبه جرات می توان ادعا کرد که اثر این هر سه نسل در این شرح مفصل قابل بازشناسی است. مؤلف در دوره جوانی فاضل باحث و نقاد مدرسه فلسفی استادان مسلم این فن همچون علامه طباطبائی، حکیم الهی قمشه ای، حکیم شعرانی و حکیم فاضل تونی و بهره مند از روش ها و رویکردهای بحثی آنان بوده است. وی در میان سالی، مدرس اصلی ترین متون این زمینه وبعضا درصدد پروراندن این فلسفه همراه با نقادی های طبقه شاگردان ونسل فلسفی پس از خود است. و هم اینک این همه تلاش های پیگیردر چنین شرحی بروز و ظهور یافته است و سهم ویژه مؤلف در نوآوری فلسفی، خصوصا در ارائه مفاهیم گویا، افراز مقدمه های بنیادین استدلال ها ونقادی های تمام عیار بسیار جلب توجه می کند. سعی این نوشته ارائه گزارشی اجمالی درباره این شرح است. این گزارش در دو بخش عمده یعنی «ملاحظات کلی » و «ویژگی های اثر» سامان یافته است.
یکم: ملاحظات کلی
مقصود ازاین ملاحظات معرفی کتاب از جنبه های سطح کتاب، سبک بیانی و انسجام منطقی آن است.
1- سطح کتاب
رحیق مختوم در دو سطح کاملا متمایز به بحث های فلسفی پرداخته است:
الف) تبیین و توضیح مبانی، مسائل و نتایج مطرح شده در فصل های کتاب اسفار:
همت اصلی مؤلف دراین سطح بیشتر بیان مقصود صدرالدین شیرازی و دیگر صاحبان آراء فلسفی (وگاه عرفانی یا کلامی) و از سوی دیگر برجسته کردن نقاط وصحنه های چالش بین این نظریه ها است. در بسیاری از موارد متن خام اسفار تاحد ممکن به لحاظ بحثی طبقه بندی شده وبر چگونگی ترتب مسائل عدیده در ذیل یک فصل تاکید روا داشته شده است، همچنین احیانا در توجیه این رتبه بندی ها به فضاسازی بیرون از متن اقدام شده است. یک نکته بسیار عمده در طرح بسیاری از مسائل این فصل ها این بوده است که از «وجه فلسفیت » مساله ها به جد پرسیده شده وتا حد ممکن بررسی هایی درباره آن انجام شده است.
ب) اشارات پایانی فصل های اسفار:
مؤلف در این سطح با نظری مستانف سه نوع کار را در برنامه خود قرار می دهد:
اول: نقادی بعضی نظریه ها و آرای صدرالدین شیرازی شامل انتقاد از نظرات موردی وی و همچنین گاه پاسخ گویی از نقادی های صدرالدین شیرازی درباره معاصران یا سلف فلسفی اش.
دوم: چالش فکری با متاخران صدرالدین شیرازی، و خصوصا بعضی از آثار معاصران مؤلف، شامل پاسخ گویی ازانتقادهای ناوارد آنان بر مبانی ونظریه های صدرالدین شیرازی، اثبات نادرستی بعضی از برداشت ها و تفسیرهای آنان از کلمات صدرالدین شیرازی و بحث مستقیم درباره نظریه های متاخران صدرالدین که اگر چه در آثار وی یافت نمی شوند ولی به عنوان فروع و نتایج مرتبط با دستگاه فکری - فلسفی حکمت متعالیه مورد ادعا واقع شده اند.
سوم: تفریع فروع جدید متناسب با دستگاه فکری - فلسفی حکمت متعالیه واشاره به اشباه و نظایر هر مسئله در ذیل بخش های گوناگون.
نکته در خورتوجه این است که سطح مباحث در اشارات پایانی کتاب به گونه انکار ناپذیری پیچیده تر و دشوارتر می شود.
2- سبک بیان
شکل گفتاری اولی کتاب مقتضی تلاش بسیار زیادی بوده است تا به شکل نوشتاری تحویل یابد. و ویراستارفاضل این اثر حجة الاسلام حمید پارسانیا این مهم را بر عهده گرفته اند و گفتارهای درسی حضرت استاد را به قالب نوشتار در آورده اند، با وجود این، اثر مورد بحث، از دشوار نویسی و موجز نویسی کاملا بر کنار نیست و در مواردی خواننده در فهم مراد مؤلف دچار اشکال می شود.
3- انسجام منطقی
انسجام منطقی به عنوان یک عامل مؤثر در هر نوشته مستلزم این است که هندسه کتاب در تدوین و ترتیب فصل ها و بخش های کتاب، پشتیبانی لازم را ازادعاهای مطرح شده به وسیله استدلال ها و شواهد به عمل آورد. پشتیبانی یاد شده هم به گونه طولی -ترتیب استدلال ها و ادعاها به گونه طبقه های پی درپی - و هم به گونه شبکه ای انجام شدنی است. در برخی موارد چنین نظام وانسجامی در کتاب یافت نمی شود، و دلیل آن هم تقریبا روشن است، زیرا این شرح در نقشه، ترتیب و نظام تابع متن اصلی است. اسفار، به خلاف آثاری چون الهیات شفا و اشارات، کتابی کاملا منسجم و متکی بر روش های مالوف متن نویسی نیست، به همین جهت شارح می بایست همان موارد یادشده در اسفار را تکرار کند، و در موارد فاقد ترتیب منطقی (البته با تذ کارهای موردی) از ترتیب طرح مباحث پیروی کند. شرایط شرح چنین متنی مشکل جدی تری نیز به بار آورده است، زیرا شارح بسیاری از مفاهیم و مبانی کلیدی را که بارها با «قدتبین » «قد تقدم » و «سیاتی » مورد اشاره قرار گرفته بارها تبیین وتقریرمجدد کرده است.
ذکراین نکته لازم است که عدم انسجام کامل اسفار وعدم تناسب آن با کتاب درسی از آن رواست که بنای صدرالمتالهین (ره) دراین کتاب بر مشروح نویسی و استقصای اقوال مختلف است واین امر در بسیاری از موارد، موجب تکرار می شود. افزون براین که داب ایشان بر این نیست که تنها به بیان مقدمات لازم برای تبیین نظریه مختار خویش اکتفا کند بلکه در بسیاری از مباحث ممشای وی ورود در بحث به مسلک مشهور فلاسفه است گر چه در بخش پایانی بحث از نظریه مختار خود دفاع می کنند، اما این سبک و روش موجب عدم تناسب اثر با کتاب درسی مطلوب می گردد.
فقدان انسجام کامل وعدم تناسب اسفار با کتاب درسی مطلوب به معنای آن نیست که صدرالمتالهین برای کل این اثر طرح منطقی جامع نداشته است. اسفار در کلیت خود دارای انسجام منطقی است و مراحل و مسالک آن تا جلد ششم و مواقف و ابواب آن تا پایان جلد نهم بر اساس یک طرح جامع طراحی شده است. عدم انسجام مربوط به برخی فصول جزئی وتقدم و تاخرآن ها و تداخل و تکرار در مضامین آن هاست.
دوم: ویژگی های اثر
ویژگی های این شرح را به طور کلی می توان در شش مورد عنوان کرد:
1- توفیق نسبی در بیان مبانی مسائل و نتایج حکمت متعالیه
توفیق نسبی به این معناست که اگر چه با خواندن همه مجلدات منتشر شده - واحتمالا مجلدات منتشر نشده - نمی توان به تصویری جامع از حدود، ثغور و مشخصه های اصلی این مکتب فلسفی دست یافت، لیکن به گونه موردی می توان تا حد نسبتا قابل توجهی این خواسته را بر آورده شده تلقی کرد.............
